یک معاونت و انبوهی از چالش‌ها و انتظارات

به گزارش ایسنا، مقابله با کرونا در سالی که گذشت کلیدواژه‌ی فعالیت های وزارت بهداشت بود. شیوع این بیماری در ایران موجب شد که اغلب اقدامات این وزارتخانه در عرصه‌های مختلف در این راستا جهت داده شود. حوزه پژوهش‌های علوم پزشکی هم از این قاعده مستثنی نبود. از روزهای ابتدایی اسفند سال گذشته تا کنون بیش از شش هزار طرح تحقیقاتی با موضوع کووید-۱۹ در سامانه طرح‌های تحقیقاتی علوم پزشکی ثبت شده است و صدها کارآزمایی بالینی در خصوص این بیماری تعریف شده است. این در حالی است که معاونت تحقیقات وزارت بهداشت در سال ۱۳۹۹ روزهای پرفراز و نشیبی را پشت سر گذاشت.  

پس از گذشت حدودا دو ماه از اعلام رسمی شیوع کرونا در کشور و در حالی که  فضای مجازی از شایعات استفاده از مواد خوراکی و غیرخوراکی  مختلف برای مقابله با کرونا یا درمان آن، مملو بود کمیته ملی تحقیقات کووید-۱۹ معاونت تحقیقات وزارت بهداشت گزارشی را منتشر کرد که در آن جزئیات تعداد طرح‌های تحقیقاتی ثبت شده و تعداد آن‌ها مشخص شده بود. بر اساس اعلام این گزارش، در آن مقطع حدود ۸۳۰ طرح پژوهشی با موضوع ویروس کرونا در دانشگاه‌های علوم پزشکی در حال انجام بود.

در روزهای اولیه شروع تحقیقات درباره کرونا، وزارت بهداشت اعلام کرد دانشگاه‌ها در تصویب طرح‌های پژوهشی مستقل هستند اما در هفته‌های اخیر پرتال ملی اخلاق در پژوهش در چند مورد با مشاهده طرح‌هایی که به نظر می‌رسیده احتمالا دقت لازم در مراحل تصویب آن‌ها وجود نداشته برای تضمین حقوق بیماران و جلوگیری از صدمه به آن‌ها با هماهنگی دانشگاه تصویب‌کننده مراحل اجرایی طرح را متوقف و کد اخلاق مربوطه را باطل کرده است.

نوپدید بودن این بیماری باعث شده بود به پزشکان اعلام شود در مواردی که خطر مرگ بیمار وجود دارد اگر اقدامی را برای نجات جان بیماران خود لازم می‌دهند، انجام دهند. معاونت تحقیقات وزارت بهداشت همچنین به معاونان پژوهشی دانشگاه‌ها اعلام کرد که پزشکان موظف‌اند این مداخلات خود را در قالب پژوهش مستند کنند و بر اجرای آن نظارت داشته باشند. این نهاد همچنین از پژوهشگران خواست با توجه به وضعیت ملتهب جامعه و در جهت پیشگیری از ایجاد بی‌اعتمادی نسبت به جامعه علمی، تا زمانی که به نتیجه قطعی نرسیده‌اند خبر آن را رسانه‌ای نکنند. علاوه بر این، اعلام شد که میزان حمایت مالی وزارت بهداشت از طرح‌های پژوهشی ۱۳ میلیارد تومان بوده است.

عملکرد معاون تحقیقات و فناوری وقت،آماج حملات

اما در بحبوحه این بیماریآبان ماه سالی که گذشت، دکتر سعید نمکی، وزیر بهداشت، به تندی از وضعیت تحقیقات علوم پزشکی در کشور انتقاد کرد. به دنبال انتقاد وزیر، دکتر رضا ملک‌زاده، معاون وقت تحقیقات و فناوری این وزارتخانه با انتشار متنی در پاسخ به انتقادات وزیر، از سمت خود کناره‌گیری کرد.

 سکاندار جدید معاونت تحقیقات و انتظارات پژوهشگران

چندی بعد، دکتر فرید نجفی که پیشتر معاون تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه بود عهده‌دار سمت معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت شد.

وی از زمان حضور خود در وزارتخانه، انتصاب‌های گوناگونی انجام داده است. به طور مثال، دکتر قباد مرادی، عضو هیئت علمی دانشگاه کردستان را به عنوان مسئول جهت‌دهی تحقیقات آینده درباره کرونا منصوب کرد. او همچنین  دکتر مهناز خانوی، عضو هیات علمی دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران را به عنوان «دبیر کمیته کشوری تحقیقات دانشجویی» و به جای دکتر مسعود امانلو که از سال ۱۳۹۳ با حکمی از سوی ملک‌زاده عهده‌دار این سمت شده بود، منصوب کرد.

نجفی همچنین دستور اجرایی شدن برنامه ارزشیابی تاثیرات پژوهش‌های انجام‌شده در دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور را داد تا اهمیت اثربخشی طرح‌های پژوهشی مصوب دانشگاه، بررسی شود.

مسئولیت معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت در حالی به نجفی سپرده شد که محققان حوزه علوم پزشکی بارها در گفت‌وگو با ایسنا درباره چالش‌های تحقیق و پژوهش در این عرصه سخن گفته‌اند.

دکتر سید احمد سید علینقی در گفت‌وگو با ایسنا، یکی از مشکلات اصلی محققان  را چنین عنوان می‌کند: یکی از نقص‌های پژوهش در کشور ما به حوزه‌ی استفاده از پژوهش‌ها مربوط می‌شود. سیستم معاونت پژوهشی و مدیران ما نیز باید سعی کنند این نگرش را داشته باشند که مدیریت خود را بر اساس پژوهش قرار دهند.

موضوعی که دکتر سید محمد کاظم آقامیر، رئیس مرکز تحقیقات ارولوژی هم در سخنان خود به بیانی دیگر می‌گوید. او یکی  از مشکلات حوزه پژوهش در علوم پزشکی را فاصله میان پژوهش‌های علوم پایه و کارهای بالینی عنوان می‌کند و راهکار را در عملکردی مشابه معاونت علمی ریاست جمهوری می‌داند.

وی می‌افزاید: معاونت تحقیقات وزارت بهداشت بایستی مانند معاونت علمی ریاست جمهوری عمل کند. در معاونت علمی ریاست جمهوری سرمایه‌گذاری گسترده‌ای بر روی راه‌اندازی و توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان برای ارتباط دانشگاه و صنعت انجام شد.

گفته‌های پژوهشگران نشان می‌دهد یکی دیگر از مشکلات محققان، چه در حوزه علوم پزشکی و چه غیر از آن، در سال‌های اخیر به موضوع تحریم علمی باز می‌گردد.

 آقامیر، راهکار مقابله با تحریم‌های علمی را حمایت معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت از نمایه شدن مجلات در پایگاه‌های معتبر وبین‌المللی‌ای چون اسکوپوس و ISI می‌داند و درباره زیان‌های تحریم علمی می‌گوید: وقتی موفق می‌شوید مقاله‌ای را در اسکوپوس منتشر ‌کنید دیگر کسی نمی‌تواند در خصوص آن ادعای مالکیت کند اما اگر همان مقاله را برای مجله‌ای در انگلستان ارسال کنید ممکن است شش ماه بعد ببینید مقاله‌تان با نام محقق دیگری دیگری منتشر شده است و امکان شکایتی هم وجود ندارد.

این همان موضوعی است که مدیر پژوهش‌های کاربردی پردیس دانشکده‌های فنی دانشگاه تهران هم چندی پیش در گفت‌وگو با ایسنا به آن اشاره کرده بود. دکتر مهدی قراباغی مشخصا بیان کرده بود: بعد از تحریم‌ها؛ بعضاً مشاهده می‌شود مقالاتی که توسط برخی همکاران برای مجلات ISI ارسال می‌شود، با یک دید منفی بررسی می‌شود؛ چون نویسنده آن‌ها ایرانی است و به نظر تشدید این مسئله ناشی از تحریم‌هاست.

مسئله شفافیت بودجه‌های پژوهشی حوزه علوم پزشکی هم از گذشته محل بحث و انتقاد برخی از محققان بوده است. تا حدی که در سال ۱۳۹۸، سید موید علویان، معاون اسبق تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، با بیان این که تخصیص بودجه‌های پژوهشی وزارت بهداشت شفاف نیست، گفته بود: در سامانه “نیماد” بودجه‌های طرح‌های ۶ سال گذشته مشخص نیست. حق داریم که بفهمیم بودجه‌های پژوهشی ۶ سال گذشته در چه طرح‌های پژوهشی‌ای و توسط کدام محققان هزینه شده است.

این محقق در گفت‌وگویی که به تازگی با ایسنا داشته است پیشنهاداتی را در خصوص تغییرات ساختاری این نهاد بیان کرد: نمی‌شود که همزمان معاونت محترم تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، رئیس نیماد هم باشد. اگر قرار بود معاونت تحقیقات رئیس نیماد باشد اصلا نیازی به تاسیس نیماد وجود نداشت. نیماد می‌توانست یکی از شوراهای معاونت تحقیقات باشد.  

به نظر می‌رسد با توجه به این که کمتر از پنج ماه به پایان عمر دولت دوازدهم باقی مانده است، احتمالا مسئولان فعلی معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت نخواهد توانست تغییرات پایه‌ای در این نهاد ایجاد و همه‌ی انتظارات محققان را برآورده کنند اما می‌توان امیدوار بود با توجه به مشکلات فعلی حوزه پژوهش، قدم‌های ابتدایی تغییراتی که مد نظر پژوهشگران این عرصه است برداشته شود.

انتهای پیام